Hytaýyň global dolandyryş başlangyjy Türkiyäniň täze dünýä tertibi baradaky garaýşy bilen utgaşýar

Hytaýyň Döwlet baştutany Si Szinpin ýakyn wagtda geçirilen Şanhaý Hyzmatdaşlyk Guramasynyň (ŞHG) sammitinde Global Dolandyryş Başlangyjyny (GGI) tanyşdyrdy we ony has adalatly we giňişleýin halkara hyzmatdaşlygy üçin täze çarçuwa hökmünde hödürledi.

Hytaý özüni global düzgüniň "reformatory" we "goragçysy" hökmünde görkezýär we Global Dolandyryş Başlangyjyny (GGI) Global Ösüş Başlangyjyndan, Global Howpsuzlyk Başlangyjyndan we Global Siwilizasiýa Başlangyjyndan soň dördünji esasy daşary syýasat sütüni hökmünde görkezýär.

Geosiýasy näbellilikleriň we bar bolan güýç gurluşlaryna bolan ynamyň azalmagynyň arasynda Hytaý başlangyç arkaly has adalatly dünýä baradaky öz garaýşyny hödürleýär.

GGI halkara gatnaşyklarynyň esasynda durýan ýörelgeleri täzeden kesgitleýär. Bu çemeleşme bäş esasy düşünjä esaslanýar: özygtyýarly deňlik, halkara hukugyna hormat goýmak, hakyky köptaraplaýynlyk, adamlara gönükdirilen çemeleşme we amaly netijelere ygrarlylyk.

Hytaýyň Daşary işler ministrliginiň maglumatyna görä, bu pikirler häzirki ulgamy çalyşmak üçin däl-de, tersine, global guramalary has wekilçilikli, jogapkärli we adalatly etmek arkaly kämilleşdirmek üçin niýetlenendir.

GGI dünýäniň guramaçylyk ulgamyny birtaraplaýynlykdan we ideologiýa gapma-garşylyklaryndan gaça durmak arkaly döwrebaplaşdyrmagy maksat edinýär. Başlangyjyň tanyşdyrylyşy Ikinji Jahan urşundan soňky döwürde kemala gelen bar bolan düzgüniň häzirki çylşyrymly global kynçylyklary dolandyrmak üçin ýeterlik däldiginiň ykrar edilmegini görkezýär.

Howa krizisi, sanly dolandyryş we ykdysady deňsizlik ýaly global kynçylyklar hyzmatdaşlygy we özgertmeleri talap edýär. Hytaýyň habary, hiç bir ýurduň özgertmeler prosesine agalyk etmeli däldigi we ähli döwletleriň, ululygyna ýa-da baýlygyna garamazdan, global netijeleri kemala getirmekde söz eýesi bolmagydyr.

GGI-niň wagty hem ünsleri özüne çekýär. 2025-nji ýyl BMG-niň 80 ýyllygyny belleýär we bu bolsa global derejede oýlanyşmak üçin mümkinçilik döredýär.

GGI-niň peýda bolmagy uruşdan soňky döwürde döredilen edaralaryň indi öz maksatlaryna hyzmat etmeýändigini görkezýär. Bir türk alymynyň belleýşi ýaly, 1945-nji ýyldan soň döredilen, bir wagtlar parahatçylygyň we abadançylygyň kepili hökmünde şöhratlanan çarçuwalar XXI asyryň köpugurly krizisleriň hötdesinden gelmekde kynçylyk çekýär.

Mysal üçin, BMG-niň Howpsuzlyk Geňeşi bäş hemişelik agzasynyň weto hukugy sebäpli köp ýagdaýda uly konfliktleri çözmekde şowsuz bolýar. Bu bolsa Russiýanyň Ukraina bilen urşy we Ysraýylyň Gazadaky genosid ýaly uly krizisleriň çözülmegine päsgel berýär.

Bu bolsa global derejede lapykeçligi we özgertmelere çagyryşlaryň täzeden döremegine sebäp boldy. Türkiyäniň prezidenti Rejep Taýýip Erdogan BMG-niň esaslandyryjy döwletleriň dar ygtyýarlaryndan daşary çykmagynyň zerurdygyny köpden bäri öňe sürüp gelýär we meşhur "Dünýä bäşden uludyr" diýip yglan edýär.

Erdoganyň tankydy bellikleri Hytaýyň has giňişleýin we wekilçilikli ulgamy döretmegi maksat edinýän GGI-si bilen hem gabat gelýär.

Bir wagtlar global ykdysady hyzmatdaşlygyň merkezi bolan Bütindünýä Söwda Guramasy (BSG) iri döwletleriň arasyndaky düşünişmezlikler we söwda düzgünlerini täzeläp bilmeýändigi sebäpli öz täsirini ýitirdi.

Şol bir wagtyň özünde, INF ýaly esasy ýarag gözegçiligi ylalaşyklarynyň dargamagy we ýadro ýaraglarynyň ýaýradylmazlygy baradaky ylalaşyklaryň güýjüni ýitirmegi täze ýaraglanma ýaryşy baradaky howsalalary artdyrdy.

Liderlik we kanunylyk boşlugynyň şertlerinde Hytaýyň GGI-si Sowuk uruş stilindäki bäsdeşliklere alternatiwa hökmünde täzelenen dialogy we köpçülikleýin howpsuzlygy öňe sürmek arkaly ähmiýete eýe bolýar.

ABŞ-nyň Donald Trampyň döwründäki "Amerika ilki" syýasaty boýunça global borçnamalaryndan çykmagy Hytaýyň liderlik boşlugyny GGI bilen doldurmak tagallalaryny tizleşdirdi.

GGI häzirki ulgamy çalyşmagy däl-de, global tertibiň mehanizmlerini güýçlendirmegi we üç esasy meseläni çözmegi maksat edinýär: Global Günortanyň wekilçilik kemçiligi, BMG-niň ygtyýarynyň pese gaçmagy we durmuşa geçirmegiň netijesizligi.

Bu, global dolandyryşyň birnäçe saýlama toparyň artykmaçlygy bolup galyp bilmejekdigi we häzirki köp polýarly hakykaty şöhlelendirmek üçin ösmelidigi baradaky ýüzlenme.

GGI diňe bir global garaýyş däl, eýsem sebitleýin strategiýadyr. Hytaýyň mümkinçilikler we çäklendirmeler bilen ýüzbe-ýüz bolýan Aziýada bu başlangyç Pekiniň goňşulary bilen gatnaşyklarynyň tebigatyny üýtgedip biler.

Günorta-Gündogar Aziýa üçin GGI hyzmatdaşlygy we maslahatlaşmagy nygtaýan çarçuwany hödürleýär. Dolandyryşy bäsdeşlik däl-de, hyzmatdaşlyk prosesi hökmünde görkezmek bilen, Pekiniň ösmegi bilen bagly aladalary ele alyp biler.

Merkezi Aziýada bu başlangyç Hytaýyň “Bir guşak, bir ýol” (BRI) başlangyjynyň üsti bilen uzak möhletli ykdysady ornunyň üstüni ýetirýär. Bu iki taslama biri-biri bilen baglanyşyklydyr, BRI infrastruktura, GGI bolsa edaralara gönükdirilendir.

Bu bolsa Pekine hyzmatdaşlykda we ösüşde lider hökmünde özüni görkezmäge, şeýlelik bilen dialog we ykdysady özara baglylyk arkaly öz täsirini berkitmäge mümkinçilik berýär.

Russiýanyň GGI-ni goldamagy hem üns çekiji, sebäbi ol Moskwanyň köp polýarly dünýä tertibi baradaky garaýşyna laýyk gelýär we Hytaýyň sebitleýin we global başlangyçlaryny güýçlendirýär.

GGI-ni aýratynlykda düşünip bolmaz. Tersine, ol Hytaýyň uly strategiýasynyň çäginde esasy diplomatik we ösüş başlangyçlaryny birleşdirýän giň ideologiýa çarçuwasynyň bir bölegini emele getirýär.

BRI fiziki baglanyşygyna ünsi jemlese-de, GGI konseptual baglanyşygy aňladýar. Ol Hytaýyň liderligini kanunylaşdyrjak ahlak we guramaçylykly infrastrukturany gurmak synanyşygy hökmünde tapawutlanýar.

BRI ykdysadyýetleri biri-birleri bilen baglanyşdyrýan bolsa, GGI gymmatlyklary baglanyşdyrýar. Iki başlangyç hem ýurtlary özara baglylyk ulgamlaryna birleşdirmegi maksat edinýär, ýöne dolandyryşa, özygtyýarlylyga we özara hormat goýmaga aýdyň üns berilýär.

Pekin üçin GGI-niň üstünligi onuň ritorikany özara täsire öwürmek ukybyna baglydyr. Başlangyjyň uzak möhletli maksady global kadalary diňe olara eýermek däl-de, olary kesgitlemekdir.

ABŞ bilen Hytaýyň arasyndaky bäsdeşlige GGI-niň täsiri aýdyňdyr. Waşingtonda bu başlangyç 1945-nji ýyldan soňky liberal düzgüne garşy çykmak hökmünde düşündirilýär.

Şeýle-de bolsa, Hytaýy ekzistensial howp hökmünde görmek "syýasy howsaladan has realistik seljerme" hasaplanýar. GGI häzirki ulgamy agdarmagy däl-de, has uly deňagramlylyk we özara bähbit üçin global ileri tutulýan ugurlary täzeden düzmegi maksat edinýär.

ABŞ dünýäni demokratiýalar we awtokratiýalar arasynda bölünen diýip kesgitlese-de, Hytaý GGI-ni ideologiýa gapma-garşylygyny ret edýän inkluziw model hökmünde görkezýär.

Pekiniň özygtyýarlylyga we ösüşe berýän ähmiýeti Günbatar şertlerine we iki gat standartlara şübheli garaýan köp ýurtlara ýaraýar.

Global Günorta üçin başlangyjyň adalatlylyga we özgertmelere gönükdirilen çemeleşmesi, esasan hem dowam edýän ynsanperwer we ykdysady krizisler şertlerinde täsiri görülýär.

GGI Hytaýyň global abraýyndaky düýpli gapma-garşylygy ýüze çykarýar. Milletleriň arasyndaky deňligi goldaýandygyna garamazdan, Pekin Günorta Hytaý deňzindäki hereketleri we sebitdäki syýasy täsirini giňeltmek tagallalary arkaly öz güýjüni subut etmegini dowam etdirýär.

Ýörelge bilen tejribäniň arasyndaky bu gapma-garşylyk Hytaýyň liderlik modeliniň ygtybarlylygyna iň uly howp döredýändigini görkezýär.

Bu başlangyç ösüp barýan ýurtlara ideologiýa taýdan deňleşdirilmezden hyzmatdaşlyk etmek baradaky garaýşy hödürleýär we Günbataryň özüne bolan ynamyna berk garşylyk görkezýär.

GGI Türkiýe üçin mümkinçilikler we näbellilikler döredýär. Ýewropa bilen Aziýanyň çatrygynda ýerleşýän ýurt we ŞHG-nyň içinde dialog hyzmatdaşy hökmünde Ankara Hytaýyň garaýşyny düşünip we oňa gatnaşmak üçin özboluşly orun eýeleýär.

Türkiye köpden bäri BMG-niň Howpsuzlyk Geňeşiniň reformasyny we global karar kabul etmek proseslerinde has adalatly bolmagy talap edýär.

GGI-niň deňlik we adalatly wekilçilik ýaly özygtyýarly ýörelgeleri bu isleglere laýyk gelýär. Türkiye bu çarçuwada Hytaý bilen hyzmatdaşlyk etmek arkaly halkara institutlarynda, esasanam ösüş, sanly dolandyryş we howanyň üýtgemegine garşy göreş ýaly ugurlarda öz täsirini artdyryp biler.

Ykdysady nukdaýnazardan, GGI Hytaý bilen Türkiyäniň arasyndaky BRI maksatnamasynyň çäklerinde bar bolan gatnaşyklaryň üstüni ýetirip biler.

Dolandyryş gün tertibi tehnologiýa, energiýa geçişi we sanly baglanyşyk ýaly ugurlarda bilelikdäki taslamalaryň giňeldilmegine ýardam edip biler. Iki ýurt hem üýtgeýän global alyanslaryň şertlerinde Günorta-Günorta hyzmatdaşlygyny güýçlendirmäge we diplomatik ugurlary diwersifikasiýalaşdyrmaga gyzyklanýar.

Şeýle-de bolsa, GGI kontekstinde Hytaý bilen hyzmatdaşlyk etmek üçin ünsli deňagramlylyk hereketi talap edilýär. NATO we ÝB bilen çuňňur guramaçylyk gatnaşyklary göz öňünde tutulanda, Ankara strategik awtonomiýany saklap galmak bilen Pekin bilen hyzmatdaşlygyň ugurlaryny öwrenmek isleýär.

Hytaý hem, Türkiýe hem has "adalatly dünýä tertibiniň" tarapdarlary bolsa-da, olaryň çemeleşmeleri tapawutlanýar.

Türkiýäniň hekaýasy siwilizasiýanyň plýuralizmine we yslam ynsanperwerligine esaslanýan bolsa, Hytaýyň çemeleşmesi Konfutsiý we sosialistik däp-dessurlaryna esaslanýar.

Bu ideologiýa tapawutlary GGI ösmegi bilen has aýdyň bolup biler.

Şonuň üçin Ankaranyň öňünde duran mesele, strategik awtonomiýany saklap we bar bolan köptaraplaýyn hyzmatdaşlygyny kämilleşdirip, GGI ýaly täze düzümler bilen hyzmatdaşlyk etmekdir.

Gysgaça aýdylanda, GGI halkara ulgamynyň düzgünlerini özgertmäge çagyrýar we Hytaýyň başlangyjyny bu özgertme üçin nusga hökmünde görkezýär.

Aziýa we Global Günorta ýurtlary üçin bu geljegi diňe oňa uýgunlaşmak üçin däl, eýsem ony kemala getirmek üçin mümkinçilik döredýär.

ABŞ we onuň ýaranlary üçin bu global diskussiýanyň intellektual merkeziniň Atlantik ummanyndan Ýuwaş ummana we liberal halkaraçylykdan Pekiniň "umumy ykbal" diýip atlandyrýan zadyna geçmegini aňladýar.

Türkiye üçin GGI öz şertlerinde özara gatnaşyklar üçin strategik giňişligi açýar we uly döwletleriň bäsdeşligi bilen kesgitlenen döwürde köptaraplaýyn täsirini güýçlendirmek we garaşsyzlygyny gorap saklamak mümkinçiligini hödürleýär.

BMG dokuzynjy onýyllygyna gadam basanda, dünýä köne ulgama ýapyşmagy ýa-da onuň täzelenmegine gatnaşmagy saýlamaly.

GGI-niň bu täzelenişiň esasy bolup biljekdigi diňe Hytaýyň isleglerine däl, eýsem beýleki ýurtlaryň has adalatly we ähli taraplary öz içine alýan tertibi kemala getirmekde hyzmatdaşlyk etmäge islegine hem baglydyr.