ÝUNESKO tarapyndan türki dilleriň "ähliumumy gymmatlyk" hökmünde ykrar edilmeginden soň, Bütindünýä türki dilleriň maşgala güni diýlip yglan edilen 15-nji dekabr ilkinji gezek Ankarada Türk Dil Guramasynyň (TDK) geçiren halkara panel bilen bellenilip geçildi.
ÝUNESKO 2025-nji ýylyň 3-nji noýabrynda geçirilen 43-nji Baş assambleýasynda türki dilleri "gadymy siwilizasiýanyň mirasynyň" bir bölegi hökmünde ykrar etmek barada taryhy karar kabul etdi. Bu karardan soň, Türkiye Respublikasynyň Medeniýet we Syýahatçylyk ministrligi we Türk Dil Guramasy (TDK) tarapyndan Atatürk Medeniýet, Dil we Taryh Ýokary guramasynda guralan çäre Türki dilli respublikalaryň býurokratlaryny, alymlaryny we diplomatik wekillerini bir ýere jemledi.
Çäräniň açylyş dabarasynda çykyş eden Medeniýet we syýahatçylyk ministriniň orunbasary Dr. Serdar Çam türk diliniň diňe bir aragatnaşyk serişdesi däl, eýsem medeniýetleriň uly köprüsidigini nygtady. Çam Ankarada ýakylan bu alawyň türk dünýäsinde medeni integrasiýany çaltlaşdyrjakdygyny aýtdy.
"Türk dili yslam dini gelenden soň hem öz mazmunyny gorap saklady”
Açylyş çykyşlaryndan soň, panelde çykyş eden meşhur türkolog professor Ahmet Bijan Erjilasun türk diliniň taryhy dowamlylygyna ünsi çekdi. Erjilasun türk diliniň "VIII asyrdan X asyra çenli, Gündogar Türküstanda Baýan Çor ýazgylaryndan we kagyza ýazylan müňlerçe resminamadan başlap, üznüksiz dowam edendigini" aýtdy we butapgyryň yslam dininiň kabul edilmegi bilen täze bir ölçeg alandygyny beýan etdi.
Erçilasun türkleriň yslam dinini kabul etmeginiň edil yz ýanyndan Gurhany öz dillerine terjime edip başlandyklaryny nygtap: "Garahanlylar döwrüniň terjimelerinde 'Alla' sözi gönüden-göni 'Hudaý' hökmünde terjime edilipdir. Mysal üçin, 'Lillahi' sözi 'Tenrite' hökmünde terjime edilipdir. Dilimiz öz barlygyny Kutadgu Bilig we Diwany Lugatyt-Türk ýaly saýlama eserler bilen berk saklanyp gelipdir" diýdi. Erjilasun şeýle hem Türkiyeden soň iň köp türk ilatynyň, takmynan 40 million adamyň Eýranda ýaşaýandygyny belledi.
"Siwilizasiýa ýazuwdan başlaýar: At goýmakdaky ýalňyşlyk düzedilmeli"
Professor Dr. Ahmet Buran türk taryhy bilen baglanyşykly Günbataryň ornaşan düşünjeleri we terminologiýa meseleleri barada gürrüň berdi. Orhon ýazgylarynyň düşündirilmeginiň türkleriň diňe çarwa jemgyýet däl-de, eýsem çomry we medeniýetli millet bolandygyny subut edendigini bellän Buran: "Siwilizasiýa ýazuwdan başlaýar we ýazuw dilimiziň taryhy yslamdan ep-esli öň döräpdir" diýip nygtady.
Buran, dil nomenklaturasy babatda "milli pozisiýanyň" eýelenmeginiň gerekdigini öňe sürüp, dilleriň şahsyýetini döwletleriň syýasy barlygy bilen kesgitlemegiň mümkin däldigini nygtady. Buran: "Garahanly ýa-da Uýgur ýaly tapawutlaryň ýerine, 1876-njy ýyldaky Osmanly Konstitusiýasynda ýa-da Mahmyt Kaşgarlynyň eserlerinde görkezilişi ýaly, dilimiziň adynyň hemişe "Türk" bolandygyny nygtamalydyrys. Günbatar alymlarynyň dogry çemeleşmelerini kabul etmeli bolsak-da, ýalňyş nomenklaturany düzetmek biziň borjumyzdyr" diýip habar berdi.
"160 millionlyk garaşsyz güýç we medeni aň-düşünje"
Paneliň jemleýji böleginde çykyş eden Professor Dr. Mustafa Öner 15-nji dekabryň ähmiýetine we 1893-nji ýylda Wilgelm Tomseniň gadymy türki ýazuwyny düşündirmeginiň täsirine ünsi çekdi. Ol Tomseniň daşlardan okan "Türk" adynyň 1923-nji ýylda Türkiye Respublikasynyň döredilmegi bilen netijelenendigini belledi.
Öner, garaşsyz türk dünýäsiniň Ýewraziýa geografiýasynda ilaty 160 milliondan geçen uly güýçdigini ýatladyp, medeni taýdan daşlaşmak barada hem duýduryş berip: "Bizde eposlar we rowaýatlar ýaly uly baýlyklar bar, ýöne biz çagalarymyzy öz medeniýetimiziň ýerine Garri Potter ýaly meşhur medeniýet önümlerini okamaga höweslendirýäris" diýdi.
Çäräniň ahyrynda umumy ýagdaýda surata düşdiler we 15-nji dekabryň geljekki ýyllarda türk dünýäsinde baýramçylyk hökmünde bellenilmegine umyt bildirdiler.
