15-nji dekabr Bütindünýä türki dilleriň maşgala güni

Samarkantda kabul edilen karar türki dilleri global medeni miras hökmünde ykrar edýär we gadymy ýazgylardan häzirki zaman diplomatiýasyna, bilimine we şahsyýetine çenli uzalyp gidýän baglanyşygy pugtalandyrýar.

ÝUNESKO-nyň 15-nji dekabry Bütindünýä türki dilleriň maşgala güni hökmünde ykrar etmek baradaky karary alymlar we ýolbaşçylar tarapyndan türki dilli halklaryň umumy dil we siwilizasiýa mirasyny resmi halkara derejesinde ykrar edýän taryhy pursat hökmünde kabul edildi.

Samarkantda geçirilen ÝUNESKO-nyň 43-nji Baş assambleýasynda kabul edilen karar Türkiyäniň ýolbaşçylygyndaky we Azerbaýjanyň, Gazagystanyň, Gyrgyzystanyň we Özbegistanyň bilelikde goldanan başlangyjyndan soň kabul edildi.

Bu ölçeg 26 ýurt tarapyndan goldanyldy; synçylar ony diňe geosyýasatyň däl, eýsem medeniýet we dil babatda hem gazanylan adatdan daşary diplomatik ylalaşyk hökmünde häsiýetlendirýärler.

Stambuldaky Ibn Haldun uniwersitetiniň Halkara gatnaşyklar we Ýewraziýa boýunça bilermeni Ýaşar Sary bu günüň "türk dünýäsi üçin birnäçe esasy ölçeglerde möhümdigini" aýdýar we bu kararyň "halkara derejesinde gazanylan uly diplomatik üstünligi" aňladýandygyny beýan edýär.

Sarynyň aýtmagyna görä, bu karar türki dil maşgalasynyň we onuň dürli şahalarynyň dünýäde "umumy medeni gymmatlyk" hökmünde ykrar edilýändigini görkezýär, şeýle hem bilim, ylym, sungat we medeni mirasy gorap saklamak ulgamlarynda türki döwletleriň arasyndaky hyzmatdaşlygy güýçlendirýär.

Merkezi Aziýadan Gündogar Ýewropa we Kawkazdan Ýakyn Gündogara çenli uzalyp gidýän giň geografiki sebitde 200 milliondan gowrak adam türki dillerde gepleýär.

Şeýle-de bolsa, Sary we beýleki alymlar bu dilleriň ähmiýetini diňe sanlar bilen çäklendirip bolmajakdygyny nygtaýarlar.

15-nji dekabrdaky saýlawlar simwoliki hasaplanýar, sebäbi 1893-nji ýylyň şu güni daniýaly dilçi Wilgelm Tomsen Orhon ýazgylaryny çözdi.

Jemgyýetleriň janly beýany

Ýaşar Sarynyň pikiriçe, Orhon ýazgylaryna esaslanýan synlama, Türkiyäniň giň türki dil maşgalasynyň içinde çuňňur medeni we taryhy köklerini nygtamak bilen çäklenmän, eýsem türk diliniň global derejede görünmegini hem artdyrýar - muny ol "Türkiyäniň medeni diplomatiýasynda möhüm ädim" hökmünde häsiýetlendirýär.

Bu sekizinji asyr ýadygärlikleri türki dilleriň umumy gelip çykyşyny açyp görkezdi we häzirki zaman türkologiýa ylmynyň başlangyjyny alamatlandyrdy.

Türki halklaryň iň gadymy ýazuw ýadygärlikleri hasaplanýan bu ýazgylar 1300 ýyldan gowrak wagt bäri dowam edýän ýazuw däbiniň bardygyny görkezýär.

Bu yglan diňe taryhy nukdaýnazardan seredilmeýär.

Stambuldaky Marmara uniwersitetiniň dosenti we türk dünýäsi boýunça ylmy işgär Başak Kuzakçy TRT World kanalyna beren beýanatynda: “Men Bütindünýä türki dilleri maşgala güni diňe kalendardaky ýönekeý bir bellik hökmünde görmeýärin. Bu biziň içimize öwrülip, ​​özümize şeýle sorag berýän bosagamyzdyr: Biz haýsy bellige, haýsy umumy sese degişli?” diýip belleýär.

Kuzakçy türki dilleriň diňe sözleriň ýygyndysy däldigini; olaryň asyrlaryň dowamynda şäherleri guran, döwletleri döreden we pikirleri döreden jemgyýetleriň janly beýanydygyny nygtaýar.

Kuzakçy Merkezi Aziýadan Balkanlara çenli uzalyp gidýän geografiýada "adamlar biri-birini tanamazlygy mümkin, ýöne sözleri tanaýardy" diýýär ol. Kuzakçynyň sözlerine görä, täze halkara gününiň häzirki zaman ähmiýeti diňe bir ýatlama däl, eýsem dowamlylygy üpjün edýär. Kuzakçy türki dilleriň "ýaşaýandygyny, ösýändigini we täze nesiller tarapyndan täzeden şekillendirilýändigini" beýan etdi.

Kuzakçynyň pikiriçe, iň anyk mysallaryň biri Türki Döwletleriň Guramasynyň çäginde amala aşyrylýan Umumy Elipbiý başlangyjydyr. Ol bu tagallanyň köplenç diňe tehniki diskussiýa hökmünde ýalňyş düşünilip bilinýändigini nygtaýar: "Bu diňe ýazuw ulgamlary meselesi däl; bu umumy ýady has görünýän, has elýeterli we has durnukly etmek islegidir". Onuň pikiriçe, bu ýönekeý birlikden guramalaşdyrylan medeni integrasiýa geçişini görkezýär.

Uly mümkinçilik

Kuzakçy Döwlet ýolbaşçylarynyň derejesinde umumy elipbiýiň kabul edilmegi medeni birligiň strategik maksada öwrülendigini görkezýär diýdi.

Samarkantda geçirilen şol sammitde edebiýatyň birleşdiriji güýç hökmünde hem bellendi. Kuzakçy Çingiz Aýtmatowyň türk dünýäsiniň umumy edebi şahsyýeti hökmünde şöhratlandyrylmalydygyny öňe sürýär; ol ony "bir geografiýanyň ýazyjysy däl-de, umumy wyždanyň, umumy derdiň we umumy umydyň eýesi" hökmünde häsiýetlendirýär.

Ol Aýtmatovyň eserleriniň Türkiye Respublikasynyň Prezidentiniň tanyşdyrylyşynyň dil we edebiýatyň diňe bir simwoliki däl, eýsem döwlet derejesindäki garaýyş bilen hem kabul edilendigini görkezýändigini belledi.

Medeni taýdan görnükliligiň gürrüň beriş güýjüne barha bagly bolýan global gurşawda Sary hem-de Kuzakçy öňlerinde uly mümkinçilikleri görýärler.

Sary akademiki barlaglaryň giňelmegine we bilim ulgamyndaky hyzmatdaşlygyň artmagyna ünsi çekýär, Kuzakçy bolsa türk dilleriniň has giň auditoriýa ýetmeginiň ýollary hökmünde ýaş nesiller tarapyndan döredilen dokumental filmlere, akademiki önümlere we sanly mazmuna ünsi çekýär.

Sary Bütindünýä türki dilleri maşgala gününi türk siwilizasiýasynyň bitewi global medeni güýç hökmünde resmi taýdan halkara derejesinde ykrar edilmegini alamatlandyrýan gün hökmünde häsiýetlendirýär.

Kuzakçy: "Dil geçmişden miras galan galyndy däl; ol geljege ýüklenen jogapkärçilikdir. Ýadygärligini diri saklaýan jemgyýetler ýoluny ýitirmeýärler" diýip nygtady.